ایران کهن وپارسی

اطلاعاتی در مورد

                              معماری ایران کهن نوشته

وباز هم با تشکر از خانم حجابی

منبع  http://javadabedi.mihanblog.com

ایران کهن وپارسی                                         

قدیمی ترین آثار معماری شناخته شده در ایران به 10000ق.م میرسد وشاملیکسری پی های سنگی است.در دره های غربی سلسله جبا ل زاگرس نیزنشانه هایی از خانه های کوچک 5/3 در5متر مربع گلی بدست آمده که حدود 8000سال قدمت دارد.پسوند(کند)مانند:سمرکند (سمرقند)"تاشکند(تاجکند) نیز حاکی از کندن پناهگاه و خانه و مقبره در دل زمین یا کوه است      

کم کم تحول در استفاده از خشت وگل رس بین هزاره هشتم تا اوایر هزاره چهارم ق.م به چشم می خورد "که در مراحل بعدی پوشش گچی برای دیوارها نیز بکار برده  می شد.

تپه سیلک

در اغاز سکونت در سیلک "انسان در آلونکهایی که از شاخ و برگ گیاهان ساخته شده بودزندگی می کرد.سپس خانه سازی به روش چینه سازی مرسوم گردید"بعد خانه ها وسیعتر شد و در برای خانه ها ساخته شد.سپس استفاده از خشت خام بیضوی شکل مرسوم گردیدو در نهایت خشت قا لبه زده شد .کم کم معا بر و کوچه های تنگ احداث گردیدندو برای استفاده از سایه ساختما ن ها دارای جلو آمدگی و پس روی گردیدند و پی ساختمانی بر سنگ نهاده شد"کاخ و معبد احداث گردید و شهر دارای برج و بارو گردید.

شهر سوخته

شهر سوخته در 57 کیلو متری جاده زابل به زاهدان یکی از بزرگترین فضا های باستانی  ایران در عصر مفرغ در بخش شرقی ایران است.این تچه در حدود 18متر از زمینها ارتفاع  داردو وسعت تقریبی آن 150 هکتار است.

دیوارها در معماری دوره اول (قدیمیترین دوره استقرار)خشتی است.ساختمانهای دوره دوم و سوم شباهت به بناهای دوره اول دارند’اما از آنها وسیعتر می باشند.از دوره چهارم شهر سوخته بقایای یک ساختمان یا کاخ بزرگ به وسعت 650متر مربع به د ست آمد که به احتمال در سال 1800ق.م سوخته و ویرانه شده است.

مهاجرت آریایی ها  به ایران

نژاد آریایی 3000ق.م  به ایران مهاجرت کردند که سرزمین ایران نام خود را از این نژاد گرفته است.

در اوستا سرزمین اولیه آریایی ها با نام ایران واج یعنی سرزمین آریا یی ها یاد شده است که محل آن نا مشخص است.

قوم آریایی

کوچکترین واحد اجتماع خانواده (نماد یا نماده)بود’که تحت سرپرستی پدر بود.

چند نماد با هم یک تیره را تشکیل میدادندکه در یک ده (ویس)زندگی  می کردند وارباب را ویس پت  می نامیدند.

تمدن مادها

نخستین حکومتی که در ایران ایجاد شد حکومت ماد بود و در ابتدا مادها تابع آشور و خراجگزار آ بودند.بنیانگزار ماد دیاکو بودکه شهر همدان یه اکباتان را که در کتیبه های آشوری آمدو در کتیبه های هخامنشی نیز هنگمتان نامیده شده است’به عنوان مقر فرماندهی خود انتخاب کرد.پادشاهان اول و دوم ماد خراجگزار آشوریان بودندولی هوخشتره با اتحاد نبو پلصر یعنی پادشاه بابل بر علیه آشوریها قیام می کند و با شکست آشوریان دولت ماد استقرار می یابد.

از تمدن مادها آثار کمی بر جا مانده استکه شامل شیر سنگی’مقابر سنگی وآثار شهر هکمتانه است.

مقابر سنگی مادها

مقابر سنگی دارای شکل عمومی ایوانی بودند که در دل سنگ و کوه و سقف آن با ستون ها تحمل میشدو به طور کلی بر دو نوع هستند:

الف:با جفت ستون چسبیده به دیوار کوه.

مانند:داو دختر

ب:با جفت ستون مستقل از دیواره کوه.

مانند:فخریکا نزدیک اندیر کاش مهاباد.

در سال 560ق.م دو قوم پارس و ماد امپراتوری بزرگ ایران را پایه گزاری کردندکه 230سال دوام آورد واولین پادشاه آن کوروش کبیر نوه آستیاک فرامانروای ماد بودکه بر علیه پدر بزرگ خود شورید و سلسله هخامتشی را بنیان نهاد.

معماری هخامنشی

کاخ های شاهی که در اواسط قرن 6ق.م ابتدا در مسجد سلیمان وبعد در پاسارگاد و تخت جمشید ساخته شدند از مهممترین بنا های هخامنشی بودند.

یکی از مهمترین عناصر این کاخ ها صفه مصنوعی بود که معمولا پشت به کوه قرار داشت و در روی آن ساختمان کاخ ها و اقامتگاه های شاهی با پلکان های سنگی بنا شده بود.علاوه بر کاخهای هخامنشی معابد و مقابری با سر ستونهای منحصر به فرد به جا مانده است که به نوعی شکل تکامل یافته معماری ایلامی و مادی است.می توان از معماری های هخامنشی به گزینه های زیر اشاره نمود:

پاسارگارد.تل تخت.کاخ دروازه.پردیس پاسارگارد.کاخ اختصاصی کوروش.کاخ بارعام.آرامگاه کوروش.شوش.کاخ آپادانا.کخ اردشیر.ارگ و شهر شاهی.معبد آپادانا در شوش..

ایران پارتی

شاهنشاهی هخامنشی بر اثر  حمله اسکندر به سرعت متلاشی شد و تخت جمشید به آتش کین اسکندر و سردارانش در آتش سوخت.پارت ها سلسله اشکانی را بنیان نهادند.طبقات اجتماعی پارتی  به ترتیب اهمیت شامل :شاهزادگان/اشراف واعیاد/زمینداران بزرگ/مغ ها/که قدرت آنها به اندازه موبدان ساسانی نبود-و نیز کشاورزان بودند.

معماری پارتی

اشکانیان و پارتیان با هم سبکی را بوجود آوردند که شیوه پارتی موسوم است.

در این دوره امکان فراهم نمودن مصالح متنوع کم بود و لزا از  مصالح بوم آورد(موجود در محیط)رایج می گردد.در این دوره برای پوشش سقف به جای تیرهای چوبی استفاده از گنبد رایج می گردد که مهمترین  تحول  در معماری قبل از اسلام است.

علاوه بر این استفاده سقف های طاقی وقوسی –که برای پوشش دهانه های بزرگ و بدون ستون بسیار مناسب است-رایج گردید.

جهت انطباق پلان مربع با سقف دایره ای شکل از سیستم گوشواره استفاده می شد.

با تقسیم کردن طول اضلاع مربع به نصف در دفعات متوالی به8،1،31و..

ضلعی میرسیدند که این کار با نوعی پوشش در گوشه ها امکان پذیر می شد.

معماران ایرانی برای پوشش گوشه ها دو روش پدید آوردند که یکی را سکنج و دیگری را ترنبه می گویند.

سکنج کنج محدب در بنا و ترنبه کنج مقعر در بنا است.

سکنج و ترنبه نخست با چوب و سپس با کمک طاق های کوچک بیضی و شیپوری اریب بصورت گوشواره (بیرون)ساخته می شدند.

پوشش های این دوره تقلیدی از پوسته تخم مرغ و هلو چین (بیز و تاب)است و اسامی بیشتر قوس ها (چفدها)از تخم مرغ (خاگ)و تاب بر گرفته شده .مانند :هلوچین ،بیز ،خاگی و مرغانه.

توجه داشته باشیم تقریبا در هیچ دوره ای از تاریخ ایران از نیم دایره به عنوان قوس باربر استفاده نشده است.بنا های این دوره عمدتا دارای حیاطی بودند که ایوان ها به طرف آن باز می شد و اطراف آن را بارویی می ساختند.

اشکانیان

مصالح مورد استفاده در زمان اشکانیان بیشترسنگ های (پاکتراش) و در زمان ساسانیان اکثرا خشت خام و سنگ لاشه می باشد.در این شیوه برای آراستن ساختمانها از کاشی های لعابدار ،لاجوردواندود گچ استفاده می شده است.

گچبری در زمان ساسانیان به اوج شکوفایی خود می رسد.

از ملات های مورد استفاده در این دوره ملات (قیر چارو )یا (گیر چارو)است،که به دلیل استحکام زیاد در برابر فشار و مقاومت فراوان در برابر رطوبت جهت اندود سقف و پایه پل ها و دیوار سد ها به کار برده می شدو شامل:شیر آهک ’خاک رس شسته و آسیاب شده ،گچ نیم پخته و نیمکوب ،گاو رس(ماسه ای با دانه های به اندازه ارزن)شیر’سنگ’شیره سوخته انگور یا خرماوپشم شتر یا بز.

ملات مهم دیگر سارروج (چارو)بود که از شیر آهک،خاک رس،لویی’پیزرو و احتمالا خاکستر بوده است.

در شیوه معماری پارتی استفاده از طرهای متنوع و غیر یکنواخت در بنا ها متداول بود به گونه ای که حتی دو ساختمان را نمی توان یافت که نقشه های یکسان داشته باشند البته اصول اساسی رایج در بنا ها یکسان بکار به کار گرفته می شد’مانند استفاده از طاق آهنگ یا گهواره ای یا قرار دادن یک حیاط رو باز در وسط ساختمان که نمایانگر حس درونگرایی خانه سازی است.

معماری اشکانی

به دلیل تغییر نقشه ایران در طول تاریخ ’آثار باقیمانده از دوره اشکانیان اکثرا در خارج از مرزها ی فعلی قرار دارند و عبارتند از :کاخ آشور،کاخ هترا،

آتشکده تخت جمشید،معبد آناهیتا

ساسانیان

بنیانگزار ساسانیان (ساسان)موبد معبد استخر بود.جامعه ساسانی شامل چنج طبقه بود که شامل خاندان شاهی بود وشاه از بین آنها انتخاب می شد.چهار طبقه مجزای دیگر شامل :روحانیون’نظامیان’کارکنان ادارات دولتی ’کشاورزان و پیشه وران بودند.

معماری ساسانی

شامل:طاق کسری ،کاخ فیروز آباد،کاخ بیشابور،تخت سلیمان،کاخ سروستان،مسجد چهار قاپو،آتشکده نیاسر.

تفاوت های معماری اشکانی و ساسانی

با این که هر دو با هم شیوه پارتی را می سازند ،ولی اشکانیان ادامه دهنده معماری سلوکیان هستند و لزا تمدن یونانی در هنر و معماری پارتی به چشم می خورد.

اما ساسانیان که ادامه دهنده ی هنر اشکانیان بودند،تمایل به معماری و هنر پارسی داشتند.

اختراع گنبد و پوشش های قوسی شکل مهمترین اختراع شیوه پارتی است.ولی توجه به عظمت بناهای ساسانی ، یاداور شکوه معماری پارسی است.

حجاریهای دوره ساسانی شبیه هخامنشی است ولی از نظر نقل حکایت و روایت از اهمیت بالایی برخوردار است.همچنین تحرک و تنوع این حجاریها بیشتر است.

در حجاریهای هخامنشی شاه بر روی تتخت سلطنت نشسته و تظلم گوش میکند در حالیکه در حجاریهای ساسانی شاه در حال شکار یا جنگ است و حاکی از آنست که حکومت هخامنشی از امنیت و ثبات بیشتری برخوردار بود .

مهمترین حجاریهای ساسانی در طاق بستان قرار دارند .

در حجاریهای اشکانی ،پیکره ها تناسبات یونانی دارند و ظرافت های یونانی

به چشم می خورد.

نویسنده:جواد عابدی